"म्हणी" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

Wikiquote कडून
Content deleted Content added
→‎मुळाक्षर ठ: Thinak vakhoo sanchulaneja
खूणपताका: Reverted मोबाईल संपादन मोबाईल वेब संपादन
ओळ ६५५: ओळ ६५५:
==मुळाक्षर ठ==
==मुळाक्षर ठ==


* thinak vakho sanchulaneja
* ठकास महाठक.


==मुळाक्षर ड==
==मुळाक्षर ड==

०३:४०, २० एप्रिल २०२१ नुसारची आवृत्ती

उदाहरणार्थ- वरातीमागून घोडे

स्वर

- - - - - - ऋ - ॠ - ऌ - ऌॄ - - - - अं - aअःa

व्यंजन

क वर्ग -
च वर्ग -
ट वर्ग -
त वर्ग -
प वर्ग -
य वर्ग - क्ष ज्ञ




म्हणी संपादित करणाऱ्यांना नम्र सूचना. वाक्प्रचार व म्हणींमध्ये फरक आहे. वाक्प्रचार वाक्प्रचारांच्या स्वतंत्र लेखात टाकावेत.

स्वर अ

  • अग अग म्हशी, मला कुठे गं नेशी.
    -
    स्वतः च्या कृतीमुळे झालेल्या अडचणीसाठी दुसऱ्याला नावं ठेवणे . आपणच म्हशींवर बसून चाललोय तर म्हशीला बोलण्यात काय अर्थ की मला कुठे नेतेस !
  • अचाट खाणे मसणात जाणे
    - अतिरेक हा वाईटच , जसे भरपूर खाल्ल्यामुळे विविध आजार होऊन अखेर मृत्यू होतो .
  • अघटित वार्ता आणि कोल्हे गेले तीर्था.
    - एखादी संशयास्पद वाईट घटना घडली कि त्याच्याशी संबंधित संशयित कुठेतरी घटनास्थळापासून लांब गेलेले असल्याचे कानावर येते ,पळवाटा काढण्यासाठी तीर्थक्षेत्री गेले आहेत अशा बातम्याही कानावर येतात.
  • अडला हरी गाढवाचे पाय धरी. संस्कृतपर्यायः - वहेदमित्रं स्कन्धेन यावत्कालविपर्यय:।
    - शहाण्या माणसांनाही वेळप्रसंगी मुर्खांची मनधरणी करावी लागते. प्रसंगानुरूप वागावे.
  • अडली गाय खाते काय.
    - गायीला पिल्लू होताना असंख्य वेदना होत असतात अशावेळी ती तहानभूक हरवून बसलेली असते ह्याच अर्थाने एखादी व्यक्ती आधीच संकटात असेल तर त्या व्यक्तीला दैनंदिन गोष्टीत जसे खाणे ,पिणे ह्यात विशेष रस नसतो .
  • अहो रूपम अहो ध्वनी.
    एखाद्या व्यक्तीचे /प्राण्याचे सर्वच गुण वाखाणण्यासारखे असतात .
  • अंधारात अत्तराचे दिवे लावणे.
    - अति श्रीमंतीचा बडेजाव मिरवण्याच्या नादात मूळ गरजेकडे दुर्लक्ष होणे ,म्हणजे मूळ गरज अंधार नाहीसा करून दिव्याच्या माध्यमातून प्रकाश पसरवणे पण श्रीमंतीच्या दिखाव्याच्या नादात तेलाऐवजी अत्तर घातले तर ते दिवे कसे प्रकाश देतील ?
  • अंगापेक्षा बोंगा जास्ती.
    -बोंगा म्हणजे झगा किंवा कपडा . एखादा व्यक्ती स्वतः च्या शरीरापेक्षा , वजनापेक्षा मोठे कपडे घालून मिरवत असेल तर त्याला काय बोलणार ? स्वतःच्या कुवतीपेक्षा / कर्तुत्वापेक्षा मोठी जवाबदारी उचलणे .
  • अती झालं अन् हसू आलं.
    - कधीकधी सतत येणाऱ्या संकटांमुळे / दु:खामुळे माणूस प्रतिक्रिया देताना हसतो , किती रडणार ? किती शोक करणार ? देव तरी आपली आता किती परीक्षा बघणारे असा वाटून शेवटी जी परिस्थिती उदभवली आहे त्याला तोंड द्यायलाच हवं म्हणून हसणे .
  • अती तेथे माती. संस्कृतपर्याय- अति सर्वत्र वर्जयेत् |
    - कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक करणे वाईटच . कोणतीही सवयीचा / स्वभावाचा अतिरेक झाला तर त्याची निष्पत्ती वाईट गोष्टीतच होते .
  • अति परिचयात अवज्ञा
    . - एखादी व्यक्ती /प्राणी / वस्तू आपल्या जास्त संपर्कात आली तर हळूहळू आपल्याला त्यातील दोष जाणवायला लागतात आणि मग कधीतरी आपल्याकडून त्यांचा मान राखला जात नाही .
  • अती राग भीक माग.
    - रागीट व्यक्ती कितीही गुणी असल्या तरी त्यांच्या रागीट वर्तणूकीमुळे लोकं त्यांच्यापासून दूर जातात व दैनंदिन व्यवहार करतानाही त्यांना खूप अडचणींना तोंड द्यावे लागते . त्यांनी वेळीच रागावर नियंत्रण ठेवले पाहिजे अन्यथा त्यांच्यावर वाईट वेळ येऊ शकते .
  • अती शहाणा त्याचा बैल रिकामा.
    - एखादा माणूस स्वतःच्याच बढाया मारत असेल किंवा स्वतःच स्वतःचे गोडवे गात असेल , तर जवळपासच्या व्यक्ती त्याच्यापासून चार हात लांबच राहतात . गावात नांगरणीसाठी किंवा प्रजननासाठी बैल मागण्याची जुनी पद्धत आहे पण स्वतः स्वतःची कौतुकं करण्याची सवय असेलेल्या माणसाकडे कोणीही मदतीसाठी किंवा कामासाठी संपर्क करत नाहीत .
  • अंथरूण पाहून पाय पसरावे. संस्कृतपर्यायः - विभवानुरूपम् आभरणम्
    - भोवतालची परिस्थितीचे भान ठेउनच आपल्या पुढच्या कामाचे नियोजन करावे . जर आपण झोपण्यासाठी घातलेली सतरंजी आखूड म्हणजे कमी लांबीची असेल तर आपले पाय झोपल्यावर जमिनीवर येतील हा शब्दशः अर्थ झाला .
  • असंगाशी संग आणि प्राणाशी गाठ. संस्कृतपर्यायः - १. न मूर्खजनसम्पर्क: सुरेन्द्रभवनेष्वपि। २. पावको लोहसङ्गेन मुद्गरैरभिहन्यते।
    - वाईट किंवा चुकीच्या माणसांच्या संगतीने आपलाच सर्वनाश ओढवू शकतो . हत्यार जवळ बाळगल्याने आपल्याला सुद्धा इजा होऊ शकते कारण हत्याराला समजत नाही कोण आपले कोण परके हे !
  • असतील चाळ तर फिटतील काळ.
    - सतत कष्ट करून मार्ग शोधण्याच्या प्रयत्न करणाऱ्या व्यक्तीसमोर कोणतेही संकट फारकाळ टिकू शकत नाही .नेहमी योग्य मार्गाने विवेकाने वागणाऱ्या व्यक्तीच्या आयुष्यातील वाईट काळही निघून जातो .
  • असतील शिते तर जमतील भुते. संस्कृतपर्याय- द्रव्येण सर्वे वशा:।
    - फुकटात मेजवान्या (पार्ट्या) देणाऱ्या व्यक्तीजवळ त्याचे पैसे संपेपर्यंत भरपूर लोभी लोकांचा गोतावळा असतो , एकदा पैसा अडका संपला कि हे कोणीही फुकटे मदतीला येत नाहीत .
  • असतील फ़ळे तर होतील बिळे.
    - एखाद्या झाडाला भरपूर फळे येत असतील तर त्या झाडाच्या जवळपास खूप प्राणी बिले करून किंवा घर करून राहतात . अशाच तऱ्हेने एखादी व्यक्ती जर खूप उपयोगाची आहे अस लोकांना जाणवलं तर त्या व्यक्तीचा फायदा घेणारे लोक त्याच्याशी जास्तीतजास्त संपर्कात राहण्याचा प्रयत्न करतात .
  • असतील मुली तर पेटतील चुली.
    - घरतील आया बहिणी , सुना मुलींच्यामुळे घरात नीटनेटकेपणाने अन्न शिजवले जाते, घरची नीट देखभाल केली जाते . स्त्रियांच्या बद्दल असणाऱ्या विविध गैरसमजुतीमुळे समाजात नवीन मुलगी जन्माला आली तर तिचं स्वागत होत नाही (स्त्री भृणहत्या)ह्या विषयावर लोकांची कान उघडणी करण्यासाठी हि म्हण वापरली जाते . स्त्रियांचा सुद्धा समाजबांधणीमध्ये पुरूषाइतकाच सहभाग आहे .
  • असून अडचण नसून खोळंबा.
    - एखादी गोष्ट /अवयव /माणसे आपल्या जास्त संपर्कात आली तर आपल्याला त्याची अडचण होते पण ते च नसेल तर आपल्याला त्यची कमतरता जाणवते . उदाहरणार्थ -(अवयव )आपला हात जेव्हा आपण कुशीवर झोपतो तेव्हा त्याच हाताची आपल्याला अडचण होते पण एखाद दिवशी तो हात न वापरता काम करायची ठरवली तर तसा करताना कितीतरी अडचणी येतात .(वस्तू )पैसे भरपूर असतील तर कुठे ठेवायचा प्रश्न पडतो व जवळ अजिबात पैसे नसतील तर सगळीच कामे अडतील . (माणूस )एखाद्या व्यक्तीचा समजा आपल्या आईच्या ओरडण्याचा आपल्याला कधीकधी खूप राग येतो पण आईच जवळ नसेल तर आपल्याला कितीतरी अडचणींना तोंड द्यावे लागते .
  • असेल ते विटवा, नसेल ते भेटवा.
    - जवळ असणाऱ्या व्यक्तींमधील तंटा /भांडणे मिटवावी आणि जे एकेमकांपासून लांब /दूर गेले आहेत त्यांना एकत्र आणावे
  • असेल माझा हरी तर देईल खाटल्यावरी.
    - जर खरच मी देवावर नीट मनापासून भक्ती केली असेल तर मी जिथे आहे तिथे तो देव माझ्यासाठी सगळ निर्माण करेल . कधीतरी अतिशयोक्ती मध्ये हे म्हण वापरली जाते . देवावर असलेल्या असीम भक्तीपायी देव सुद्धा भक्तासाठी मदतीला धावून आल्याची उदाहरणेदेखील आहेत.
  • अवघड जागी दुखणे आणि जावई वैद्य.
    - अवघड जागी म्हणजे सर्वसाधारणपणे जे अवयव आपण झाकून ठेवतो तिथे जखम असेल आणि वैद्य म्हणून जावई ( परिचित असूनही परका )असेल तर अडचण सांगताना अवघडलेपण येईल अशा अर्थाने म्हण . आपल्या अडचणी ज्या आपण कोणाला बोलून दाखवू शकत नाही त्याचा इलाज करायला आपल्याच परिचयातील व्यक्तीची मदत घेताना काय अवस्था होईल ह्याची कल्पना सुद्धा करणे कठीण आहे .

  • अती झाले मसणात गेले.
    - एखाद्या दुःखाचा अतिरेक झाला कि त्या अडचणीबाबत वाटणारी सहानभूती सुद्धा कधीतरी संपून जाते .दुःखाची जाणीवही संपून जाते .
  • अंगावरचे लेणे , जन्मभर देणे
    - कोणतीही वस्तू नवीन विकत घेतली तर त्यची जपणूक व देखभालीसाठी बराच पैसा खर्च होत असतो मात्र हे बर्याचवेळा आपल्या नंतर लक्षात येते . उदाहरणार्थ समजा कोणी नवीन वाहन विकत घेतले तर त्यासाठी लागणारे इंधन , दुरुस्ती असे अनेक खर्च त्याबरोबर वाढत जातात . वाहन नसते तेव्हा आपला खर्च कमी असतो त्यापेक्षा वाहन घेतल्यावर जास्त खर्च येतो असेही अनेकदा लक्षात येते .
  • अंगात नाही बळ आणि चिमटा घे‌उन पळ.
    - अंगात पुरेसे त्राण नसताना कोणाची तरी खोडी काढण्यासाठी (चिडवण्याच्या उद्देशाने) एखाद्या सुदृढ व्यक्तीला चिमटा काढायचा आणि तो पकडेल आणि मारेल म्हणून लांब पळण्याचा प्रयत्न केला तर अंगात बळ नसलेला माणूस सुदृढ माणसापेक्षा किती लांबवर पळू शकेल ?
  • अंगाले सुटली खाज, हाताले नाही लाज.
    - शाब्दिक अर्थ घेताना आपल्या अंगाला खाज यायला लागली तर लोकांसमोर आपण काय कृती करतो ह्याचा संयम राहत नाही . एखाद्या चुकीच्या गोष्टीची सवय लागली तर पुढे लोकं काय म्हणतील ह्याचा विचार केला जात नाही .चुकीच्या गोष्टींचेही समर्थन करायची सवय लागते .
  • अंगावर आल्या गोणी तर बळ धरले पाहिजे टुणी.
    - एखादे संकट / काम अचानक अंगावर आले तर अंगातील सगळ बळ,शक्ती वापरून त्या संकटाचा सामना करायला हवा .
  • अंधळं दळतं आणि कुत्र पीठ खातं.
    - आंधळा माणूस धान्य दळत असेल आणि जवळ बसलेला कुत्रा ते पीठ खात असेल तर त्या कुत्र्याला ओरडणार कोण ? आंधळ्या व्यक्तीमुळे कुत्र्याचा फायदाच होतो . असंच समाजात उच्च पदावरील व्यक्तीला आपली जवाबदारी समजत नसेल तर हाताखालची लोकं त्याचा अवास्तव फायदा घेताना दिसतात .
  • अंधारात केले पण उजेडात आले.
    - एखादे कृत्य / गुन्हा अंधारात लपवून केले तरी कधीतरी ते उघडकीस येतेच .
  • अंधेर नगरी चौपट राजा.
    - एखाद्या नगरावर पूर्णपणे काळोख पसरला आहे आणि राजा त्या अडचणीत अजून भर टाकताना कोणतेतरी आचरट हुकुम देतो ज्यामुळे प्रजा अजून बेजार होते अशी अवस्था . आधीच एक संकट असताना उगाच अजून जास्त अडचणींचा समान करावा लागणे .
  • अक्कलखाती जमा.
    - एखादी गोष्ट नवीन शिकताना काही नुकसान झाले तर ते सोडून द्यावे . कोणतीही गोष्ट मिळवताना त्याच मोल द्यावं लागते , एखादी चूक झाली तर अक्कल मिळवण्यासाठी एवढ मोल दिले असे मानावे .
  • अक्कल नाही काडीची नाव सहस्रबुद्धे.
    - एखाद्या व्यक्तीचे आडनाव सहस्रबुद्धे आहे ज्याचा अर्थ हजार व्यक्तीच्या एवढी बुद्धीमत्ता असलेला , पण प्रत्यक्षात त्याला अजिबात अक्कल नाही अशा प्रसंगात नाव किंवा आडनावाचा अर्थ व विरुद्ध वागणूक / सवयी असणे . गंमत करताना एकमेकांना चिडवण्यासाठी कोणत्याही थराला जाणे . (सहस्रबुद्धे आडनावाच्या कितीतरी हुशार व्यक्ती समाजात आहेत . चिडवताना आपल बोलण कोणाच्या जिव्हारी लागत नाही ना ! ह्याची अवश्य काळजी घ्यावी .
  • अक्कल नाही काडीची म्हणे बाबा माझे लग्नं करा.
    - किशोर वयातील मुलीना पुढे येणाऱ्या संसारातील अडचणींची कल्पना नसते त्यांना फक्त वरवरचे दिखावा आकर्षक वाटत असतो . तिचा तो वेडा हट्ट पूर्ण करायचा तर वडिलांना त्यातील धोके जाणवत असतात . अशा वेळेस तिची समजूत घालताना थोडंसं चिडून घरचे तिला सांगत असतात .
  • अग माझे बायले, सर्व तुला वाटिले.
    - घरोघरी पुरुष बायकोशी बोलताना हेच म्हणतात कि जे काही सगळ आहे ते तुझंच आहे , पण प्रत्यक्षात मात्र सगळे व्यवहार बऱ्याचदा पुरुषांच्या मताप्रमाणेच होताना दिसते . असो , नवीन काळानुसार संदर्भ बदललेले सुद्धा आढळतात .संसाराची गोडी दोन चाकांवर चलते दोन्हीही तितकीच महत्वाची . मजेमजेत बोलतानाच्या म्हणीपैकी एक हि आहे .
  • अघळ पघळ अन घाल गोंधळ.
    - प्रत्येकाचं म्हणणे ऐकून त्या नुसार बदल करणे , काटेकोर नियोजन नसणे , समस्यांवर साजेसे उपाय न शोधणे अशा वागण्यातील कमतरतेमुळे कामाचा गोंधळ उडू शकतो .
  • अठरा विश्व दारिद्र्य तर त्याला छत्तीस कोटी उपाय.
    - पिढ्यानपिढ्या भरपूर गरिबी असेल तर त्या घरातील व्यक्तींनी मिळून केलेले व्यवसाय /शोधलेले उपाय मोजायचे ठरवले तर ते अगणित असतील . गरिबी दूर करण्यासाठी माणूस हरतऱ्हेचे प्रयत्न करून बघतो .
  • अडाण्याचा गेला गाड़ा, वाटेवरची शेते काढा.
    - अडाणी किंवा मूर्ख माणूस काय आज्ञा देईल ह्याचा काही भरवसा नाही त्याला गाडी फिरवायची हौस आली म्हणून तो हेही सांगू शकेल कि जरा वाटेत येणारी शेते जराशी बाजूला सरकवून ठेवा .
  • अडाण्याची मोळी, भलत्यासच मिळी.
    - एखादी मूल्यवान वस्तू / गोष्ट आपल्या हातून हरवली तर ती ज्याला मिळते त्यला त्य्पासून अचानक फायदा होतोच . एखाद्या अडाणी माणसाने भरपूर कष्ट करून जंगलातून लाकडे जमवून त्याची मोळी बनवली व ती गप्पांच्या नादात / इतर धुंदीत वाटेत विसरल्यामुळे ती मोळी जायला मिळते त्यला कष्ट न करताही फायदा मिळतो .
  • अड्क्याची भवानी सपिकेचा शेंदूर.
    - खोटेपणा करताना छोटीशी देवीची मूर्ती थाळीत ठेवायची तिला पिंजर / कुंकू , हळद लावून ठेवायचं , थोडी पुढ्यात नाणी ठेवायची असे बनावटी भक्त फिरताना आपण सर्रास बघतो . पैशांसाठी देवाचा असा वापर करणारे तेवढे विश्वासार्ह असतात का ?
  • अढीच्या दिढी सावकाराची सढी.
    - गावातील सावकार गरीब लोकांना आर्थिक हिशोब न समजल्यामुळे कसा फायदा घेतो . मुळ रकमेच्या अडीचपट , तीनपट इ. चढ्या भावाने व्याजदर लावून दामदुपटीने वसुली करतो व स्वत: श्रीमंत होतो , गरीब बिचारा सावकाराचा कर्ज फेडताना देशोधडीला लागतो .
  • अती झाले गावचे अन पोट फुगले देवाचे.
    - गावातील लोकांच्या नानातऱ्हा , वागणे , समस्या , अपराध माफ करून/ बघून / ऐकून बिचाऱ्या देवाचे सुद्धा पोट भरून जात असेल आणि एवढ्या सगळ्यांच्या गोष्टी पोटात साठवताना देवाचं पोट सुद्धा फुगत असेल . बरेच जण आपली छोटी मोठी सुखं दु:ख देवाला हक्काने सांगतात , तो बिचारा पोटात साठवून घेईल सगळ आणि करतोच काय ?
  • अत्युची पदि थोरही बिघडतो, हा बोल आहे खरा.
    - मोठ पद मिळालं किंवा प्रसिद्धी मिळाली कि भलेभले सदगृहस्थ सुद्धा क्षणिक मोहाला /मायेला बळी पडतात हा अनुभव खरा आहे .
  • अनुभवल्याशिवाय कळत नाही चावल्याशिवाय गिळत नाही.
    - कोणत्याही गोष्ट / काम पूर्णत्वास नेताना काही ठरविक साच्यातील अनुभवांना /टप्प्यांना सामोरे जावे लागते . जसे तोंडातून चावल्याशिवाय इतर कोणत्याही मार्गाने आपण नेहमी अन्नग्रहण करू शकत नाही .
  • अपयश हे मरणाहून वोखटे.
    - अपयशी माणसाचे दु:ख हे खूप बोचरे असते कधीकधी या यातनांपेक्षा मरण सोपं असेल , असे नको ते विचारही मनात येऊन जातात . अशा वेळी खंबीरपणे अपयशाला मात देऊन पुढे जावे.
  • अपापाचा माल गपापा.
    - एका व्यक्तीच्या मालकीची वस्तू दुसऱ्याने पहिल्या व्यक्तीच्या सहमतीशिवाय परस्पर दुसऱ्याला विकून टाकणे व त्यातून मिळालेल्या संपत्तीचा यथेच्छ उपभोग घेणे / त्यावर मजा मारणे .

  • अपुऱ्या घड्याला डबडब फार.
    - घडा म्हणजे मातीचं मडके तो जर रिकामा असेल किंवा कमी भरलेला असेल आणि तो बाहेरून टिचकी देऊन वाजवला तर जास्त आवाज येतो ,तेच मडके जर भरलेले असेल तर त्याचा आवाज छोटा येतो . त्याप्रमाणेच ज्या माणसांना व्यावहारिक बुद्धिमत्ता कमी असते ती व्यक्ती स्वत:चे गुणगान स्वत:च करत असताना दिसते .
  • अप्पा मारी गप्पा.
    - एखाद्या व्यक्तीचा वेळ जात नसेल किंवा दुसरे काही काम नसेल तर मोठेपणा दाखवून मोठमोठ्या गप्पा मारणारी मंडळी आपल्या आजूबाजूला आढळतात .
  • अर्धी कोंबडी कापून खायला, अर्धी अंडी घालायला.
    - अर्धवट माहितीमुळे केलेली वाटणी मुर्खपणाचीच असते . कोंबडीची समान वाटणी करायची असा ठरवल्यावर अर्धी कोंबडी खायला ठेऊन अर्ध्या कोंबडीने अंडी द्यावी म्हणून तिची मागची बाजू ठेऊन देणे असा विचारही करणे म्हणजे शुद्ध मूर्खपणाचे लक्षण आहे .

  • अर्ध्या गावाची नाही खबर आणि वाटणीला बरोबर.
    - एखाद्या विषयाची /गोष्टीची सखोल माहिती नसतना फक्त त्या घटनेच्या वेळेस हजर आहोत म्हणून बरोबरीचा हक्क सांगणे .
  • अर्ध्या हळकुंडाने पिवळे होणे.
    - छोट्याश्या हुशारीचा गर्व होऊन त्याचा बडेजाव मिरवणे .
  • अल्प बुध्दी, बहु गर्वी.
    - पुस्तकी बुद्धिमत्ता पुष्कळ असेल आणि अनुभवातून येणारे व्यावहारिक शहाणपण नसेल तर त्या व्यक्तीला आपल्या छोट्याश्या बुद्धिमत्तेचा गर्व होतो , हळूहळू इतरांमधील बुद्धिमत्ता जाणवायला लागली कि गर्व गळून पडतो .
  • अल्प मनुष्य कोपे, लहान भांडे लवकर तापे.
    - चहापेक्षा किटली गरम असते त्याप्रमाणे लहान वयात अधिक राग येतो पण मनुष्य विचारी झाला कि त्याच्या रागावर तो नियंत्रण मिळवतो.
  • अळवाची खाज़ अळवाला ठा‌ऊक.
    - फरसाण विकतात त्या दुकानात मिळते ती अळूवडी ज्या पानापासून बनते ते अळूचे पान . त्या पानामध्ये असलेल्या रासायनिक पदार्थांमुळे अळू चिरल्यावर त्वचेला खाज येणे किंवा खाल्ल्यावर घशात खवखवणे असं होऊ शकते . ह्या म्हणीचा शब्दशः अर्थ घेताना अळू खाणाऱ्या/ बनवणाऱ्या व्यक्तीला जशी खाज येते तसं प्रत्यक्ष अळूच्या झाडाला काय त्रास होत असेल हे कोण सांगेल ? थोडक्यात ज्याचं दु:ख त्यालाच ठाऊक .
  • अळी मिळी गुपचिळी.
    - कधीकधी सगळ्यांनी मिळून एखाद्या गोष्टीवर अधिक चर्चा न करणे किंवा समस्या विकोपाला जाऊ नये म्हणून गाजावाजा न होऊ देणे . एकमेकांच्या सहमतीने एखादी गोष्ट/बातमी/माहिती लपवून ठेवणे .
  • अव्हढासा पोर, घर राखण्यात थोर..
    - एखादी व्यक्ती वयाने,अनुभवाने लहान असूनही कधीकधी मोठ्या जवाबदाऱ्या पेलताना आढळते .
  • असेल तेव्हा दिवाळी नसेल तेव्हा शिमगा.
    - पैसे असतील तर भरपूर खर्च करायचा नाहीतर पैसे नाहीत म्हणून सगळ्यांना स्पष्टपणे सांगत सुटायचे .(शिमगा /होळी च्या दिवशी होळी पेटवल्यावर कोणाच्याही नावाने मस्करी करत मोठमोठ्याने बोंबा मारायची पद्धत आहे .तिथे स्पष्ट बोलण्याचा कोणी राग मनात नाही.)
  • असेल दाम तर हो‌ईल काम.
    - कोणत्याही गोष्टीचे काम करण्याचा योग्य मोबदला दिला कि कोणतीही कामे चटकन होतात .
  • अकिती आणि सणाची निचिती.
    - वसंतऋतु मध्ये सगळीकडे फळ, भाज्या, धान्य विपुल प्रमाणात उपलब्ध असते , त्यानंतर अक्षय तृतीया येते.पूर्वी ग्रामीण भागात अक्षय तृतीया नंतर सणांची खऱ्या अर्थाने सुरुवात व्हायची.अक्षय तृतीयेला बोलीभाषेत आखिती /अकिती म्हणतात. त्यामुळे आकिती नंतर सणांची निश्चिती असे या म्हणीतून म्हणायचे असावे.


....................................................................................................

स्वर आ

  • आईचा काळ बायकोचा मवाळ.
    - लग्न झालेल्या पुरुषाला स्वत: च्या आईतील दोष जाणवतात व बायकोच्या स्वभावातील गुण दिसतात . आपल्या आयुष्यात नवीन माणूस आला कि आपल्याला त्या व्यक्तीचे गुण जास्त जाणवतात व जुन्या सहवासातील व्यक्तीचे दोष जास्त जाणवत राहतात . (प्रत्येक माणूस हा गुण व दोष याचं मिश्रण असतो ,कोणीही पूर्ण बरोबर नव्हे किंवा कोणीही पूर्ण चूक नव्हे .)
  • आग रामेश्वरी, बंब सोमेश्वरी. संस्कृतपर्याय-क्व रोग: क्व च भेषजम्?
    - एखाद्या ठिकाणी दुर्घटना घडली आणि मदतीचे पथक पत्ता शोधताना चुकले आणि दुसऱ्याच ठिकाणी पोहोचले तर काय होईल ? जिथे अपाय झाला आहे तिथे त्या जागेवरच उपाय झाला पाहिजे .
  • आचार भ्रष्टी सदा कष्टी.
    - एखाद्या व्यक्तीने / आपण जर एखादी चुकीची गोष्ट केली असेल तर त्याच /आपल अंतर्मन त्याला / आपल्याला सतत जाणीव करून देत असतं ,त्या व्यक्तीच्या /आपल्या मनाला शांतता नसते .
  • आठ हात लाकूड अन नऊ हात ढिपली .
    - उच्च नीच / गरीब श्रीमंत /देखणा कुरूप इत्यादी भेदभावाचा अनुभव जीवन जगत असताना आपल्याला येतो पण प्रत्यक्ष परमेश्वराच्या दरबारात जन्म मृत्यू च्या बाबतीत कोणताही भेदभाव नसतो .प्रत्येक जण देवाघरी जाताना लाकडाच्या सरणावर जातो .
  • आडात नाही तर पोहऱ्यात कोठून येणार. संस्कृतपर्याय-कूपे नास्ति कुत: कूप्याम्?
    - जर विहिरीत ( आडात ) च पाणी नसेल तर ( पोहऱ्यात ) पाणी काढण्यासाठी विहिरीत टाकलेल्या / रहाटाला जोडलेल्या भांड्यात पाणी कुठून येईल ? जसा प्रत्येक माणूस उत्तम चित्रकार /गायक होऊ शकत नाही ,उत्तमता येण्यासाठी मुळात तो गुण आपल्यामध्ये असावा लागतो . जर एखादा गुण असेल तर योग्य प्रशिक्षण व मेहनतीने त्य उत्तमता गाठू शकतो .
  • आयजीच्या जीवावर बायजी उदार .
    - एखाद्या व्यक्तीने मिळवलेली विद्वत्ता /संपत्ती / मिळकतीवर दुसऱ्याच व्यक्तीने त्या इतरांना वाटून त्याबद्दलचा मोबदला / श्रेय मिळवले तर ! एकाच्या मेहनतीवर दुसरा व्यक्ती मजा मारत असेल अशी परिस्थिती निर्माण होणे .
  • आधी शिदोरी मग जेजूरी.
    - प्रत्येकाने आधी आपापल्या कुटुंबासाठी , चरितार्थासाठी पैसे कमवायला हवे .आपल्या घरातील /जवळच्या व्यक्तीच्या दैनंदिन गरजा पूर्ण करून मगच तीर्थयात्रा किंवा बाहेर देवदर्शनासाठी वेळ द्यावा .
  • आधी पोटोबा मग विठोबा. संस्कृतपर्यायः - उदरार्चामनु वेदे चर्चा
    - प्रत्येकाने आधी आपापल्या कुटुंबासाठी , चरितार्थासाठी पैसे कमवायला हवे .आपल्या घरातील /जवळच्या व्यक्तीच्या दैनंदिन गरजा पूर्ण करून मगच देवदर्शनासाठी वेळ द्यावा .
  • आधीच उल्हास आणि त्यात फाल्गुन मास.
    - एखाद्या माणसाला मुळातच नवीन काम सुरु करायचा उत्साह नसेल आणि त्या वेळी त्याने चांगली वेळ , महुर्त बघून काम सुरु करायचं म्हटलं , तर फाल्गुन म्हणजे मराठी शेवटच्या महिन्यापासून कशाला सुरुवात करायची ? नवीन वर्ष सुरु झाल कि चैत्र महिन्यापासून सुरवात करू असे मनात वाटेल . थोडक्यात चालढकल करण्याची वृत्ती असल्याने काम लगेच न करता काहीतरी कारणे शोधून ते पुढे ढकलणे किंवा ढकलावे लागले अशी परिस्थिती निर्माण होणे .
  • आपण मेल्याशिवाय स्वर्ग दिसत नाही.
    - स्वत: कष्ट केल्याशिवाय आपल्याला स्वर्गसुख मिळत नाही . स्वत:च्या कर्तुत्वाने , मेहनतीने मिळवलेले शंभर रुपये सुद्धा लाखमोलाचे असतात .
  • आपला तो बाळू /बाब्या, दुसऱ्याचा तो कार्टा.
    - एकच चूक दोन मुलांनी केली असेल तरी आपण आपल्या मुलाची चूक नाही असे मानून दुसऱ्याच्या मुलाला बोल लावतो , भरपूर नावे ठेवतो .
  • आपला हात जगन्नाथ. संस्कृतपर्यायः - 1 आत्मायत्तौ वृद्धिविनाशौ। 2 आत्मैव ह्यात्मनो बन्धु:
    - कोणत्याही कामाची सुरुवात आपल्यापासूनच करावी , बाहेरून मदत मिळेल म्हणून वाट बघत बसू नये . कोणतेही काम छोटे नसते , आपणच आपली मदत करायची असते . परमेश्वर आपल्यातच आहे ह्यावर विश्वास ठेवावा . आपले हात म्हणजे देवाचेच हात आहेत असं मानून मनोभावे कामाला सुरुवात करायची .
  • आपलेच दात आणि आपलेच ओठ.
    - आपण बोलत असताना जर चुकून जीभ चावली गेली तर आपण आपल्या दात आणि ओठांना मारतो का ? दुसऱ्यांनी कोणी इजा केली तर आपण त्याच्या अंगावर धावून जाऊ पण आपल्याच दात व ओठांना मारू काय ? नाही न ! आणि जरी मारलं तरी लागणार कोणाला ?आपल्यालाच न ! तसेच जवळच्या व्यक्तीने गुन्हा केला तर त्याला शिक्षा देण अवघड होते .
  • आयजीच्या जिवावर बायजी उदार आणि सासूच्या **वर जावई सुभेदार.
    - कोणीतरी दुसऱ्या व्यक्तीने केलेल्या कमाईचा फायदा तिसऱ्या व्यक्तीने घेऊन दानधर्म केला असं आढळणे . सासूच्या कर्तृत्वाचा फायदा घेऊन जावई सुभेदार झाला तर काय बोलणार ते त्याचं कर्तुत्व थोड्च होणारे ?
  • आयत्या बिळात नागोबा.
    - दुसऱ्याच्या मेहनतीवर / कर्तुत्वावर आयता ताबा मिळवणे व हक्क सांगणे .
  • आयत्या पिठावर रेघोट्या.
    - दुसऱ्याच्या मेहनतीवर / कर्तुत्वावर आयता ताबा मिळवणे व हक्क सांगणे .
  • आलीया भोगासी असावे सादर. संस्कृतपर्यायः - निर्वाह: प्रतिपन्नवस्तुनि सताम्।
    - आपल्या नशिबात् जे भोग / त्रास आहे तो न कटकट करता सहन करायचा .
  • आंधळं दळतंय अन कुत्रं पीठ खातंय.
    - आंधळा माणूस जर जात्यावर धान्य दळायला बसला असेल आणि कुत्र्याने पीठ खायला सुरुवात केली तर आंधळ्या व्यक्तीला ते दिसू शकेल का /समजेल का ? रोजच्या आयुष्यात जर अननुभवी व्यक्तीला मोठ्या पदावर ठेवलं तर त्याच्या हाताखालच्या माणसांनी त्यला जाणूनबुजून फसवायचं ठरवलं तर त्या व्यक्तीला त्याच्या आजूबाजूला ज्या कुरापती सुरु असतील त्याची कल्पना हि येऊ शकत नाही .
  • आंधळा मागतो एक डोळा, देव देतो दोन.
    - एखाद्या आंधळ्या माणसावर देव प्रसन्न झाल्यावर देवाने त्याच्या इच्छेवरून त्याला अर्दन म्हणून एक डोळा न देता दोन डोळे दिले तर त्याला किती आनंद होईल ? अचानकपणे अपेक्षेपेक्षा जास्त मिळालं तर आनंद गगनात मावणार नाही .
  • आधी लगीन कोंढाण्याचं.
    - हाती घेतलेलं काम आधी पूर्ण करायचं मगच आपल्या वैयक्तिक कामाकडे लक्ष द्यायचं .तानाजीराव यांचा सिंहगडासंबंधी गोष्ट तर सगळ्यांनाच माहित असेल त्यांनी मुलाच्या लग्नापेक्षा स्वराज्याचा कामाला प्राणापेक्षा अधिक महत्व दिले .
  • आवडतीचा शेंबूड गोड आणि नावडतीचे मीठ अळणी.
    - आवडत्या व्यक्तीने काहीही केल तरी चालते पण नावडत्या व्यक्तीने केलेली साधी खरी गोष्ट सुद्धा नजरेला खुपते.एखाद्या व्यक्तीबद्दल जर आपले मत चुकीचे झालं तर त्या व्यक्तीची प्रत्येक गोष्ट चुकीचीच वाटते .
  • आपलंच घर आणि हगून भर.
    - एखादी गोष्ट आपल्याच मालकीची आहे तर तिचा चुकीचा वापर करणे योग्य नव्हे. शब्दशः अर्थ घेताना आपलच घर आहे म्हणून घरभर घाण करून ठेवली तर ते वागण योग्य होईल का ?
  • आपलं ठेवायचं झाकून आणि दुसऱ्याचं बघायचं वाकून.
    - आपल्या वाईट गोष्टी लपवून ठेवायच्या आणि दुसऱ्याच्या वाईट गोष्टी शोधून बसायचं हे योग्य आहे का ? उदाहरणार्थ - सगळ्यांच्याच घरी भांडण होतात पण नेहमी शेजारच्या किंवा लांबच्या नातेवाइकांमध्ये भांडण झाली तर आपण चवीने ते सगळ ऐकतो , पण स्वत:च्या घरची भांडणे लोकांना मुद्दामून सांगायला जातो का ?
  • आले देवाजिच्या मना तेथे कोणाचे चालंना.
    - एखादी वाईट घटना घडली तर त्यावर कोणाचा ताबा नसतो . देवाच्या मनात काय आहे हे कोणी सांगू शकत नाही . काळ हे च औषध उरते शेवटी .
  • आई जेवायला घालीना आणि बाप भीक मागु देईना.
    - एखाद्या कठीण प्रसंगात सर्व बाजूने मनुष्य अडचणीत सापडला तर कोणत्याच बाजूने मार्ग निघू शकत नाही .शब्दशः अर्थ घेताना घरात आई जेवण करून वाढू शकत नसेल आणि वडील बिक मागून अन्न हि मागण्यास मज्जाव करत असतील तर लेकरू पोटातील भूक घेऊन कुठे जाईल ?
  • आहे रेडा आणि म्हणे माझी धार काढा .
    - एखादा व्यक्ती दिसायला धष्टपुष्ट असेल पण काहीही काम येत नसतील तर काय उपयोग त्याचा ? रेडा कितीही मोठा झाला तरी त्याला कधीच दुध देता येणार नाही .हि म्हण अतिशयोक्तीचे उदाहरण आहे .
  • आड जीभ खा‌ई अऩ पडजीभ बोंबलत जा‌ई.
    - कधीकधी पदार्थ वाढायची वाटी छोटी असते किंवा पदार्थच कमी प्रमाणत केलेला असतो ज्यामुळे जिभेला चव जेमतेम कळते , मन किंवा पोट काहीच भरत नाही .जिभेला व पडजीभेला पदार्थाचा मनापासून आस्वाद घेता येत नाही अतृप्तीची भावना येते .
  • आडाण्याचा गेला गाड़ा, वाटेवरची शेते काढा.
    - अडाणी किंवा मूर्ख माणूस काय आज्ञा देईल ह्याचा काही भरवसा नाही त्याला गाडी फिरवायची हौस आली म्हणून तो हेही सांगू शकेल कि जरा वाटेत येणारी शेते जराशी बाजूला सरकवून ठेवा .
  • आधणातले रडतात, सुपातले हसतात .
    - तांदुळाच्या दाण्यांबद्दल रूपक अर्थाने हि म्हण आहे तांदुळाचे जे दाणे गरम पाण्यात म्हणजे आधणात जातात ते रडतात म्हणजे त्यांना दुख: होते , त्याचवेळी सुपात पाखडण्यासाठी घेतलेले दाणे त्यांच्याकडे बघून हसत असतात . पण हे करताना सुपातले दाणे विसरतात कि त्यांना हि कधीतरी आधणात जावं लागणारच आहे . बऱ्याच वेळा आपण दुसऱ्याच्या वाईट परिस्थितीकडे बघून क्षणभर आनंदी किंवा समाधानी होतो पण तीच वेळ आपल्यावरही येणारे हे विसरून जातो .
  • आधी करी सुन सुन, मग करी फुणफुण.
    - नवीन माणूस जेव्हा आपल्या आयुष्यात येतो तेव्हा आपण त्याची कौतुक करतो पण हळूहळू त्या व्यक्तीची सवय झाली कि तिच्य्मधील दोष दिसायला लागतात .मग आपली मते बदलायला सुरुवात होते . नवीन सून आली कि भरपूर वेळा तीच नाव प्रेमाने घेतल जाते पण ती नेहमीची झाली कि तिच्याबद्दल उखाळ्यापाखाळ्या सुरु होतात.
  • आधी होता वाघ्या, मग झाला पाग्या, त्याचा स्वभाव जा‌ईना, त्याचा येळकोट राहीना.
    - एक माणूस आधी खंडोबाचा वाघ्या होता ,त्यला खंडोबाचा येळकोट म्हणायची सवय होती त्या व्यक्तीची नेमणूक घोड्याच्या पाग्यावरील अधिकारी म्हणून केली असता जोशपूर्ण आवाजात घोड्यांना युद्धासाठी तयार करायचे असते तिथे तो येळकोट येळकोट च म्हणू लागला .(तळी भरण्याचा विधी असतो ज्यात विषम संख्येने पुरुषांनी येऊन देवाची स्तुती करायची असते तेव्हा ते खंडोबाचा येळकोट असे म्हणतात .) याचा अर्थ मुळ स्वभाव बदलत नाही.
  • आपण हसे दुसऱ्याला अन शेंबुड आपल्या नाकाला. संस्कृतपर्यायः - स्वयमशुद्ध: परान् आशङ्कते।
    - बऱ्याच वेळेला आपण जेव्हा दुसऱ्याला हसतो तेव्हा आपल्या उणिवांकडे आपण दुर्लक्ष करतो . शब्दशः अर्थ घेताना आपल्याच नाकातून शेंबूड गळत असताना आपण दुसर्या व्यक्तीच्या व्यंगाकडे बघून हसणे कितपत योग्य आहे ?
  • आंधळी पाण्याला गेली घागर फोडून घरी आली.
    - एखादी अंध व्यक्ती / वेंधळी व्यक्ती पाणी भरण्यासाठी गेली व चुकून तिच्याहातून त्या घागरीला भोक पडलं तर तिला ते समजू शकणार नाही व नवीनच प्रश्न उभा राहील .काम माणसाची योग्यता बघून द्यावे .
  • आंधळीपेक्षा तिरळी बरी.
    - बायको निवडताना किंवा कामासाठी व्यक्ती निवडताना अंध व्यक्तीपेक्षा जिच्या डोळ्यात दोष आहेत पण अंधुक दिसतंय अश्या व्यक्तीची निवड करणे योग्य ठरेल .
  • आ‌ई भाकर देत नाही अऩ बाप भिक मागू देत नाही.
    - एखाद्या कठीण प्रसंगात सर्व बाजूने मनुष्य अडचणीत सापडला तर कोणत्याच बाजूने मार्ग निघू शकत नाही .शब्दशः अर्थ घेताना घरात आई जेवण करून वाढू शकत नसेल आणि वडील बिक मागून अन्न हि मागण्यास मज्जाव करत असतील तर लेकरू पोटातील भूक घेऊन कुठे जाईल ?
  • आ‌ई म्हणते लेक झाले, भा‌ऊ म्हणतात वैंरी झाले.
    - मालमत्तेवरून / संपत्तीवरून भांडणे होतात हे सर्वांनाच माहित आहे . आई ला वाटत कि आपल्याला अजून एक लेक जन्माला आला तर पोटात संपत्तीची हव असलेल्या मुलाला वाटत कि आपल्याला दुसरा भाऊ नाही तर संपत्तीत वाटेकरी म्हणजे वैरी / शत्रूच जन्माला आलाय .
  • आ‌ईची माया अन पोर जा‌ईला वाया.
    - जसे वाईट सांगत लागल्यामुळे मनुष्य वाया जातो तसेच अति लाड केल्यामुळे सुद्धा मुले चुकीच्या वळणाला लागू शकतात .
  • आ‌ऊचा का‌ऊ तो म्हणे मावसभा‌ऊ.
    - आपलं नाव सारखं किंवा आडनाव सारखं म्हणजे आपण नक्कीच एकमेकांचे भाऊबंद असणार अशी मुद्दाम जवळीक साधायला येणारी माणसे आपण आजूबाजूला बघतोच .दुरदुरची नाती जुळवून स्वार्थासाठी जवळीक साधणार्यांपासून सावध राहणे केव्हाही चांगले .
  • आखाड्याच्या मेळावात पहेलवानाची किंमत.
    - प्रत्येक माणसाची खरी किंमत तो ज्या गोष्टीत उत्तम आहे तेथेच कळून येते . कुस्तीच्या मैदानात /आखाड्यावर तो पैलवान किती ताकदीचा आहे हे दिसून येते .
  • आग लागल्यावर विहीर खणणे.
    - एखाद्या ठिकाणी आग लागली तर ती विझवायला पाणी हवं पण त्यावेळेस पाणी हवं म्हणून विहीर खणायला घेणे योग्य होईल का ? लगेच पाणी मिळेल का ? कठीण परिस्थिती अध्वू शकते ह्याचा विचार करून आधीच तजवीज केलेली योग्य असते आयत्या वेळी संकटाचे नियोजन कसे करायचे ह्यावर उपाय मिळणार नाही.
  • आगीशिवाय धूर दिसत नाही.
    - आग वरवर दिसत नसली तरी ती धुमसत असेल तर धूर दिसतोच . कोणतेही वाद / गुन्हा /चुकीचं घडल तर त्यामागेही निश्चित काहीतरी कारण असतेच .
  • आज अंबारी, उद्या झोळी धरी.
    - पैश्यांच योग्य व्यवस्थापन न केल्यामुळे काही व्यक्ती महिन्यातील काही दिवस प्रचंड प्रमाणत पैसे खर्च करताना दिसतात व नंतर काही दिवस लोकांकडे उधारी मागायची वेळ त्यांच्यावर येते . शब्दशः अर्थ घेताना कधी हत्तीच्या अंबारीतून फिरताना दिसतात तर कधीतरी झोळी घेऊन पैसे मागताना दिसतात .
  • आजा मेला, नातू झाला.
    - आजोबा मेल्यावर जर नातू जन्माला आला तर त्यांना कसा काय आनंद होईल ? नातू जन्माला येणे म्हणजे घराण्याचा वारस जन्माला आला अस पूर्वीची लोकं मानत होती तेव्हा आजोबा जिवंत असताना आपली पिढी पुढे चालवणारा जन्मला हा आनंद महत्वाचा . आता मुलगा व मुलगी समान मानावे जो तो आपल्या कर्तृत्वाने मोठा होतो व घराण्याचे नाव मोठ करतो .
  • आड जिभेने खाल्ले, पडजिभेने बोंब मारली.
    - कधीकधी पदार्थ वाढायची वाटी छोटी असते किंवा पदार्थच कमी प्रमाणत केलेला असतो ज्यामुळे जिभेला चव जेमतेम कळते , मन किंवा पोट काहीच भरत नाही .जिभेला व पडजीभेला पदार्थाचा मनापासून आस्वाद घेता येत नाही अतृप्तीची भावना येते .
  • आत्याबा‌ईला मिश्या असत्या तर काका म्हटलो नसतो.
    - विनोदी ढंगाने आलेली म्हण आहे कधीतरी स्त्री चे वर्णन करताना ऐकताना असं वाटत कि पुरुषाचे वर्णन करत आहेत ,त्याबद्दल विचारणा केली असताना स्पष्टीकरण देताना अस म्हटल गेल असावे कि मला समजत, जर तिला मिश्या असत्या तर मी काका म्हणलो असतो , पण ती बाई च होती .
  • आधी करा मग भरा.
    - बऱ्याच वेळा मनुष्य स्वभावाप्रमाणे भविष्याबद्दल आधी भरपूर गोष्टी रंगवून /वर्णन करून बोलतो पण प्रत्यक्षात किती काम होत ते महत्वाच . म्हणून म्हणतात आधी करून दाखवावे मग सांगावे .
  • आधी करावे मग सांगावे.
    - बऱ्याच वेळा मनुष्य स्वभावाप्रमाणे भविष्याबद्दल आधी भरपूर गोष्टी बोलतो पण प्रत्यक्षात किती काम होत ते महत्वाच . म्हणून म्हणतात आधी करून दाखवावे मग सांगावे .
  • आधी गुंतू नये, मग कुंथु नये.
    - एखाद्या गोष्टीत /वस्तुत /व्यक्ती मध्ये आपण खूप जीव लावला आणि काही काळानंतर कः चुकीचे घडलं किंवा आपल्या मनाविरुद्ध झाल तर आपल्याला त्रास होतो व आपण तो त्रास भोगत बसतो .म्हणून आधी कशात एवढा जीव गुंतवायचा नाही कि नंतर आपल्याला त्याबद्दल त्रास भोगावा लागेल .
  • आधी जाते अक्कल मग सुचते शहाणपण.
    - नेहमी चूक घडली व त्यापासून धडा मिळाला कि मगच माणसाला शहाणपण येते . दुसऱ्याला सल्ले देताना आपल्याला खूप सुचत असते मग स्वत:वर वेळ आली कि शहाणपणा कुठे जातो? सर्वसाधारण मानवी व्यवहारांचे निरीक्षण करूनच म्हणी बनल्या आहेत .
  • आधी नमस्कार मग चमत्कार.
    - समोरच्या व्यक्तीची स्तुती करा त्यांना मोठेपणा द्या मगच त्या आपली कामे करतात हि जगरहाटी आहे . तुम्ही नमस्कार करून समोरच्या व्यक्तीसमोर वाकलात तर तुम्हाला त्या व्यक्तीकडून फायदा होईल .
  • आधीच दुष्काळ त्यातून ठणठण गोपाळ.
    - बाहेरची परिस्थिती बिकट आहे . दुष्काळ आहे ,पीकपाणी नाही ,नोकरी नाही अश्या वेळेस हातावर हात ठेऊन बसण्यात काय अर्थ आहे ? किंवा अस कोणी असेल जो काहीही हालचाल न करता परिस्थिती बदलण्याची वाट बघेल , तेव्हा अश्या माणसाचा काय उपयोग?
  • आधीच नव्हती हौस त्यात पडला पा‌ऊस.
    - एखादी गोष्ट नवीन सुरु करताना एखाद्या व्यक्तीला मुळातच त्यात रस नसेल तत्यात काहीतरी छोटं जरी संकट आला तरी तो हातावर हात धरून बसला तर काय बोलणार ? तो माणूस वेगवेगळे बहाणे सांगत बसेल.
  • आधीच मर्कट त्यातून मद्य प्याले, त्याची क्रिडा काय विचारता?
    - माकड आधीच भरपूर चाळे करते त्यात मद्य प्यायल्याने काय गोंधळ होईल ह्याचा विचार न केलेला च बरा ! एखादा बिनडोक माणूस जर दारू पिऊन आला तर किती गोंधळ घालू शकेल ?
  • आपण आपल्याच सावलीला भितो.
    - कोणी एखादी चूक केली असले असेल किंवा गुन्हा /अपराध केला असेल तर त्या व्यक्तीला प्रत्येक गोष्ट संशयास्पद वाटायला लागते त्यामुळे त्या व्यक्तीने थोडी जरी हालचाल केली तर त्याची सावली त्यानुसार हलते त्यामुळे सावलीची सुद्धा भीती वाटते वाटू शकते .
  • आपण आरे म्हटले की कारे आलेच.
    - एखाद्या घटनेबद्दल प्रतिक्रिया म्हणून आपण वाद घालू लागलो तर समोरची व्यक्ती सुद्धा प्रतिवाद करायचा प्रयत्न करते .त्यामुळे विषय वाढत जातो त्यातून काहीही निष्पन्न होत नाही फक्त वादविवाद झाल्यामुळे दोन्ही व्यक्तींना मानसिक त्रास होतो.
  • आपण करु तो चमत्कार, दुसऱ्याचा तो बलात्कार.
    - कोणत्याही वेळी एखादंया घटनेमध्ये बोलताना किंवा वागताना आपण जे करतो ते योग्यच आहे यासाठी आपलं मन आपल्याला ग्वाही देत असतं पण त्याच वेळी दुसरी व्यक्ती काही बोलली / वागली तर आपल्याला त्यांनी काहीतरी चुकीचं केलं असं वाटायला लागते .
  • आपण शेण खायचं नि दुसऱ्याचं तोंड हुंगायच.
    - एखाद्या घटनेत होते घटनेमध्ये एका व्यक्तीने चूक केली तर स्वतःवर हाय आळ यायला नको म्हणून ती व्यक्ती दुसऱ्या कुणावर तरी संशय व्यक्त करते व दिशाभूल करण्याचा प्रयत्न करते .
  • आपण सुखी तर जग सुखी.
    - एखादा व्यक्ती जर मनातून सुखी असते असेल तर त्याला आजूबाजूचे जग सुद्धा सुखी आणि आनंदी वाटते ,पण ती व्यक्ती दुःखात असेल तर सगळं चुकीचं चाललंय असं वाटू शकत . थोडक्यात आपला आनंद आपल्या मानसिक स्थितीवर अवलंबून असतो .
  • आपला आळी, कुत्रा बाळी.
    - आपल्या आळीतला / गल्लीतला मालकीचा कुत्रा जरी जोर जोराने ओरडत असेल , कोणाच्या अंगावर जात असेल तरीही तो आपल्याला छोटाच वाटत वाटतो .त्याचे दोष आपल्याला दिसत नाहीत .
  • आपलाच बोल, आपलाच ढोल.
    - एखाद्या व्यक्तीला सतत आपलं स्वतःचं गुणगान गायची किंवा कौतुक करायची सवय असते . दुसऱ्यातील चांगल्या गुणांची दखल न घेता फक्त स्वतःचा मोठेपणा सांगण् त्यांना आवडत असते .
  • आपली पाठ आपल्याला दिसत नाही.
    - आपले स्वतःचे दोष आपल्याला दिसत नाही व आपल्या पाठीमागे लोक आपल्याबद्दल काय बोलतात तेही आपल्याला समजत नाही.
  • आपलीच मोरी अनं अंघोळीची चोरी.
    - एखादी गोष्ट/वस्तू आपल्या मालकीची असून सुद्धा कधीकधी लोकांसमोर उघडपणे ती वापरता येत नाही व लपवून वापरावी लागते.
  • आपले ते प्रेम, दुसऱ्याचे ते लफडे.
    - आपण आपल्या आवडत्या व्यक्तीबरोबर जर फिरताना दिसलो तर त्याचं समर्थन करताना आपण सांगतो की आपलं त्या व्यक्तीवर प्रेम आहे , परंतु दुसरी व्यक्ती अशी कोणाबरोबर तरी फिरताना आढळली तर आपण त्यांचं लफड आहे असं म्हणून मोकळे होतो .
  • आपले नाक कापून दुसऱ्याला अपशकुन.
    - एखाद्या दुसऱ्या व्यक्तीच्या समारंभात किंवा आनंदात सगळे जण जमले असताना आपण स्वतः काही वावगे बोलू नये किंवा चुकीचं वागू नये. ज्यामुळे चांगल्या प्रसंगाचा विचका होईल .
  • आपले नाही धड नाही शेजाऱ्याचा कढ.
    - आधी आपण आपल्या कुटुंबाच्या गरजाकडे लक्ष द्यावे मगच दुसऱ्यांना मदत करायला जावे .
  • आपल्या कानी सात बाळ्या.
    - आपण स्वतःचा गरजांच्या बाबत कधीच समाधानी नसतो . उदाहरणादाखल एखाद्या व्यक्तीच्या कानामध्ये सात आभूषण असली तरीही कमीच आहेत असं त्याला वाटतं असतं .
  • आपल्या डोळ्यातले मुसळ दिसत नाही पण दुसऱ्याच्या डोळ्यातील कुसळ दिसते.
    - आपल्याला स्वतः मधले मोठे दोष दिसत नाहीत आणि समोरच्या व्यक्तीने छोटी चूक जरी केली तरी ती आपल्याला खूप मोठी वाटत असते .
  • आपल्या ताटातले गाढव दिसत नाही पण दुसऱ्याच्या ताटातली माशी दिसते.
    - आपल्याला स्वतः मधले मोठे दोष दिसत नाहीत आणि समोरच्या व्यक्तीने छोटी चूक जरी केली तरी ती आपल्याला खूप मोठी वाटत असते .
  • आपल्या हाताने आपल्याच पायावर दगड.
    - दगडाला भावना नाहीत त्यामुळे त्याला कोणी उचललं तर त्या व्यक्तीला इजा करायची नाही हे त्याला समजू शकतात शकत नाही . अशावेळी आपण हातात धरलेला दगड चुकून आपल्या हातून निसटला तर त्यामुळे आपल्याला सुद्धा इजा होऊ शकते .आपणच केलेल्या कृतीची शिक्षा आपल्याला मिळते .
  • आभाळ फाटल्यावर ढिगळ कुठे कुठे लावणार?
    - एखाद्या वेळेला खूप मोठं संकट आलं तर आपण केलेले छोटे छोटे उपाय या संकटाला घालवू शकत नाहीत किंवा त्याची तीव्रता कमी करू शकत नाहीत .अशा वेळेस न हरता परिस्थिती बदलण्याची वाट बघणे एवढाच उपाय शिल्लक राहतो .
  • आय नाय त्याला काय नाय.
    - आपल्या कितीतरी चुका सगळ्यात जास्त आईच माफ करू शकते बाकी जगात कोणीही आपल्याशी इतकं चांगलं वागु शकत नाही . त्यामुळे जर आई आपल्या आजूबाजूला नसेल तर आपल्या बाजुने कोणी नाही हेच खरं असं म्हणावं .
  • आराम हराम आहे.
    - आपलं काम पूर्ण झालेलं नसताना आराम करणे , आळशीपणा करणे चुकीचा आहे .
  • आरोग्य हीच धनसंपत्ती.
    - सगळ्यात श्रेष्ठ धन आपल्या जवळ आहे ते म्हणजे आपलं शरीर .ते सुदृढ ठेवणे , व्यायाम करणं , योग्य आहार घेणे हेच सगळ्यात महत्वाचा आहे . इतर कोणत्याही धनसंचयाच्या मागे लागण्यापेक्षा शरीरावर लक्ष देणे सगळ्यात महत्त्वाचं .
  • आलथा पसा, पालथा पसा, माकडा तुझा संसार कसा?
    - माकडाला कोणतीच सारासार बुद्धी नसते त्यामुळे हातात आलेली वस्तू किंवा एखादं भांड जर का भरलेले असेल तरीही तो ते उलट सुलट करून बघताना त्यातल्या वस्तू सांडून जातात तरीही त्याला ते समजत समजत नाही वस्तू सांभाळून ठेवण त्याला जमत नाही . मग त्याचा संसार कसा काय होणार ? हे रूपक आहे . खऱ्या आयुष्यात काही माणसं जबाबदारीने वागत नाही त्यामुळे त्यांच्या संसारात अडथळे येतात .
  • आला भेटीला धरला वेठीला.
    - काही काही माणसं वागण्यामध्ये एवढी चलाख असतात ती त्यांना सहज भेटायला म्हणून कोणी व्यक्ती आली तर त्या व्यक्तीला सुद्धा ते कामाला लावू शकतात .
  • आली अंगावर, घेतली शिंगावर.
    - एखादी गोष्ट आज अचानक अंगावर आली /अचानक जबाबदारी अंगावर पडली तरीही तिचा स्वीकार करून योग्यप्रकारे तडीस नेणे व काम पूर्ण करणे.
  • आली चाळीशी, करा एकादशी.
    - सतत भितीच्या छायेत वावरणे .काहीतरी वाईट होईल या भीतीने सतत कोणते ना कोणते उपास तपास करत राहणे .
  • आली सर तर गंगेत भर.
    - थोडीशी बेफिकीर वृत्ती असणे . म्हणजे जर पाऊस पडला तर काय गंगेतच भर पडेल .
  • आलीया भोगासी असावे सादर.
    - जे भोग भोगणे आपल्या नशिबात आहे ते आपण स्वीकारायला हवं ! त्याबद्दल कुरकुर करून कसं चालेल ? जी कठीण परिस्थिती समोर आली आहे तिला शांतपणे समजून तोंड देणं व उपाय शोधणे हे करायलाच हवं.
  • आले मी नांदायला, मडके नाही रांधायला.
    - घरामध्ये नवी नवरी आल्यावर तिला स्वयंपाक करायला , घर चालवायला भांडीकुंडीच नसतील किंवा वस्तूच नसतील तर ती संसार कसा करणार ?
  • आळश्या उळला अऩ शिंकरा शिंकला.
    - एखादा आळशी मनुष्य काम करायला उठणे हेच मुळात अवघड आहे . त्यातही तो काम करायला उठल्यावर कोणीतरी चुकून शिंकले तर तो आळशी माणूस आता काय काम होणार नाही , शिंकल्यामुळे अपशकून झाला असं म्हणून परत काम करायचं पुढे ढकलतो.
  • आळश्याला त्रिभुवनाचे ज्ञान.
    - आळशी माणसाला काम करायचे नसत , सतत फक्त मोठ्या मोठ्या बाता मारून आपल्याला किती ज्ञान आहे हे जगाला ओरडून सांगायचं असतं त्याला प्रत्येक विषय माहीत असतो असं त्याचं मत असतं .
  • आळश्याला दुप्पट काम.
    - ज्यावेळेस एखादा आळशी मनुष्य कामचुकारपणा करायचं ठरवतो तेव्हा हमखास त्याला दुप्पट काम करावे लागते .
  • आळी ना वळी सोनाराची आळी.
    -
  • आळ्श्याला गंगा दूर.
    - एखादी गोष्ट आपल्याला मनापासून बघायची असेल तर त्यासाठी कितीही कष्ट करायची आपली तयारी असते अगदी दुसर्‍या देशात जाऊनही आपण ती गोष्ट बघतो पण जर एखादी व्यक्ती आळशी असेल तर आपल्या देशातील गंगा सुद्धा त्याला लांब वाटेल .
  • आवडीने केला वर त्याला दिवसा खोकला रात्री ज्वर.
    - एखाद्या व्यक्तीशी स्वतःच्या मर्जीने लग्न केलं व लग्नानंतर असं समजलं किती व्यक्ती नेहमी आजारी असते . त्या व्यक्तीला सकाळी खोकला आणि रात्री ताप येत असेल सदानकदा आजारीच असेल तर कौतुकाने लग्न करण्याला काय अर्थ झाला ?
  • आवळा देवून भोपळा काढणे. (आवळा देवून कोहळा काढणे.)
    - पूर्वीच्या काळी वस्तूंची देवाणघेवाण करताना चलन करताना चलना ऐवजी वस्तूंचा वापर केला जात असे . अशा वेळेला एका छोट्याशा वस्तू त्या बदल्यात मोठी वस्तू मागणे अशी परिस्थिती निर्माण होणे . एक छोटासा आवळा देऊन त्याच्या बदल्यात मोठा कोहळा घेऊन फसवणे .
  • आवसबा‌ई तुझ्याकडे पुनवबा‌ई माझ्याकडे
    - एकमेकांच्या विरुद्ध परिस्थिती असणे. दर महिन्याला पौर्णिमा (पुनव ) व अमावस्या (आवस) येतात . त्या वेळेला चंद्राची स्थिती एकमेकाविरुद्ध असते . पौर्णिमेच्या वेळेस चंद्र पूर्ण असतो आणि अमावस्येला चंद्र अजिबात असतो . नेहमीच्या आयुष्यात विरुद्ध परिस्थिती म्हणजे उदाहरणादाखल एखाद्या घरी अति दानशूर व्यक्ती असते व दुसऱ्या घरी अति कंजूष व्यक्ती असते , दोन्ही ठिकाणी स्वभावामुळे होणारे त्रास त्रास वेगवेगळे .
  • आशा सुटेना अन देव भेटेना.
    - प्रत्येकाला आयुष्यात एकदा तरी देवाचं प्रत्यक्ष दर्शन व्हावं असं वाटत असतं. पण प्रत्येकाला देवाचा दर्शन होतंच असं नाही तरीही मनुष्य त्याची उपासना करणे, प्रार्थना करणे सोडत नाही . देव दिसला नाही तरीही तो आहे या आशेवर आपण जगत असतो.
  • आसू ना मासू, कुत्र्याची सासू.
    -


-

स्वर इ

  • इकडे आड, तिकडे विहीर.
  • संस्कृतपर्याय-इतो व्याघ्र इतस्तटी
  • इच्छा तेथे मार्ग

स्वर ई

  • ईडा पीडा बाला

स्वर उ

  • उचलली जीभ अन् लावली टाळ्याला.

संस्कृतपर्यायः - मुखमस्तीति वक्तव्यम्


  • उतावळा नवरा, गुडघ्याला बाशिंग.


  • उथळ पाण्याला खळखळाट फार.

संस्कृतपर्याय- अर्धो घटो घोषमुपैति नूनम्।


  • उद्योगाचे घरी रिद्धी सिद्धी पाणी भरी.

संस्कृतपर्याय- 1उद्योगिनं पुरुषसिंहम् उपैति लक्मीः। 2 पुरुषकारम् अनुवर्तते दैवम्।


  • उघडीला भेटले लुगडे, मग हे झाकू की ते झाकू.
  • उठता लाथ बसता बुकी
  • उधारीचे पोते सव्वाहात रिते
  • उंदराला मांजर साक्ष

स्वर ऊ

  • ऊस गोड लागला म्हणून मुळासकट खाऊ नये.
  • ऊसाच्या पोटी काऊस

स्वर ए

  • एक घाव दोन तुकडे.
  • एक ना धड भाराभर चिंध्या.
  • एका म्यानात दोन तलवारी राहत नाहीत.
  • एकादशीच्या घरी शिवरात्र.
  • गण्डस्य उपरि पिटक:
  • एका कानावर पगडी, घरी बाई उघडी.
  • एका हाताने टाळी वाजत नाही.

संस्कृतपर्यायः - नैकेन चक्रेण गती रथस्य।

  • एका माळेचे मणी.


  • एकटा जीव सदाशिव.
  • एकमेकां सहाय्य करू,अवघे धरू सुपंथ|
  • एकाने गाय मारली म्हणून दुसर्‍याने वासरू मारू नये.

स्वर ऐ

  • ऐकावे जनाचे करावे मनाचे.

संस्कृतपर्यायः - प्रमाणम् अन्त:करणप्रवृत्तय:


  • ऐट राजाची अऩ वागणूक खेकड्यांची.
  • ऐन दिवाळीत दाढदुखी.

स्वर ओ

  • ओळखीचा चोर जीवे न सोडी/ जिवानिशी मारी.

स्वर औ

  • औट घटकेचे राज्य.
  • औषधा वाचून, खोकला गेला.

स्वर अं

  • अंथरूण पाहून पाय पसरावेत.
  • अंगावर आल्या गोणी, तर बळ धरले पाहिजे तुनी.
  • अंधेर नगरी चौपट राजा.

स्वर अः

स्वर ऋ

  • ऋषीचे कूळ आणि नदीचे मूळ शोधू नये.
  • ऋषी पंचमीचा बैल.
  • ऋण काढून तूप प्यावे.

मुळाक्षर क

  • कडी लावा आतली आणि मी नाही त्यातली.
  • कधी गाडीवर नाव तर कधी नावेवर गाडी.
  • कळते पण वळत नाही.
  • कर नाही त्याला डर कशाला?

संस्कृतपर्यायः -कर्तव्यदक्षस्य कुतो भयं स्यात्?

  • करावे तसे भरावे.

संस्कृतपर्यायः - 1 यथा कर्म तथा फलम्।2 कर्मायत्तं फलं पुंसाम्।

  • करायला गेले नवस आज निघाली अवस.
  • कशात काय अन फाटक्यात पाय.
  • कण्हती कुथती, मलिद्याला उठती.
  • कळंना ना वळंना, भाजी भाकरी गिळंना.
  • करून गेला गाव आणि कांदळकराचे नाव.
  • काळ आला होता पण वेळ नाही.
  • काखेत कळसा गावाला वळसा.

संस्कृतपर्यायः - कटीकलशमन्वेष्टुं नगरे भ्रमणं यथा।

  • कानामागून आली अन तिखट झाली
  • काट्याने काटा काढावा.

संस्कृतपर्यायः - 1 आयसैरायसं छेद्यम्। 2 कण्टकेन एव कण्टकम्।

  • कामापुरता मामा आणि ताकापुरती आजी.

संस्कृतपर्यायः -1 कार्यार्थी सर्वलोकोऽयम्।2 सङ्कटे व्यङ्कटेश:

  • कावळा बसायला आणि फांदी मोडायला एकच गाठ.
  • कावळ्याच्या शापाने गाय मरत नाही.

संस्कृतपर्यायः -न काकशापेन म्रियेत धेनु:।

  • कावळ्याचे दांत शोधण्यासारखे.
  • काडीची नाही खबर म्हणे मी अकबर.
  • काम ऩ धंदा, हरी गोविंदा.
  • काम नाही घरी अन् सांडून भरी.
  • कुडी तशी पुडी
  • कुऱ्हाडीचा दांडा गोतास काळ.
  • कुई म्हणलं तर कुल्ला कापीन.
  • कुणी सरी घातली म्हणून आपण फास घेऊ नये./ दोरी घालू नये.
  • कुठे जाशी भोगा तर तुझ्या पाठी उभा.
  • कुठे इंद्राचा ऐरावत,अन् कुठे शामभट्टाची तट्टाणी?

संस्कृतपर्यायः -क्व सूर्य: क्व च खद्योत:?

  • केवड्याचे दान वाटले आणि गावात नगारे वाजले.
  • केल्याने होत आहे रे, म्हणून आधी केलेची पाहिजे.
  • कोणाला कशाचं तर बोडकीला केसाचं.
  • कोल्हा काकडीला राजी.

संस्कृतपर्यायः -क्षुद्र: क्षुद्रेण तुष्यति।

  • कोळसा उगाळावा तितका काळाच.

संस्कृतपर्यायः -न निम्बवृक्षो मधुरत्वमेति।

  • कोल्ह्याला द्राक्षे आंबट.

संस्कृतपर्यायः - सत्यमेव जयते।

  • क्रियेवीण वाचाळता व्यर्थ आहे.
  • कंड भारी उड्या मारी.
  • कंबरेच सोडला आणि डोक्याला बांधला.
  • कुंभार तसा लोटा.

संस्कृतपर्यायः - यथा बीजं तथाङ्कुर:।

  • कोंबडे झाकले म्हणून उजडायचे राहत नाही./सूर्य उगवायचा राहत नाही.

मुळाक्षर ख

  • खऱ्याचं खोटं अन लबाडाचं तोंड मोठं
  • खाऊ जाणे ते पचवू जाणे.
  • खाऊन माजवे टाकून माजू नये.
  • खाई त्याला खवखवे.
  • खाईन तर तुपाशी, नाहीतर उपाशी.

संस्कृतपर्यायः - सुन्दरी वा दरी वा।

  • खाण तशी माती.

संस्कृतपर्यायः - यथा बीजं तथाङ्कुर:।

  • खाणा-याचे खपते, कोठाराचे पोट दुखते.
  • खायला काळ भुईला भार.

संस्कृतपर्यायः - पुरुषार्थहीना: भुवि भारभूता:

  • खायला कोंडा अन निजेला धोंडा.
  • खाली मुंडी, पाताळ धुंडी.
  • खिशात नाय जाट पण इस्त्री मात्र ताठ
  • खोट्याच्या कपाळी गोटा

मुळाक्षर ग

  • गरज सरो,वैद्य मरो.

संस्कृतपर्यायः - 1 कार्यार्थी सर्वलोकोऽयम्।2 सङ्कटे व्यङ्कटेश:

  • गरजवंताला अक्कल नसते.
  • गर्जेल तो पडेल काय?

संस्कृतपर्यायः -गर्जन्त: नैव वर्षन्ति।

  • गर्वाचे घर खाली.

संस्कृतपर्यायः - अतिदर्पे हता लङ्का।

  • गवयाचं पोर सुरात रडतं.
  • गाजराची पुंगी वाजली तर वाजली नाही तर मोडून खाल्ली.

संस्कृतपर्यायः - हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्।

  • गाड्याबरोबर नळाची यात्रा.

संस्कृतपर्यायः - पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते।

  • गाता गळा, शिंपता मळा.
  • गाढवाला गुळाची चव काय?

संस्कृतपर्यायः -काक: पद्मवने रतिं न कुरुते।

  • गाढवी प्रेम अन लाथांचा सुकाळ / गाढवांचा गोंधळ, लाथांचा सुकाळ
  • गाढवापुढे वाचली गीता, कालचा गोंधळ बरा होता.

संस्कृतपर्यायः - काक: पद्मवने रतिं न कुरुते।

  • गाढवाच्या पाठीवर गोणी
  • गावचा तो पांड्या, बाहेरचा तो देशपांड्या

संस्कृतपर्यायः -अतिपरिचयादवज्ञा।

  • गाव करी ते राव न करी.

संस्कृतपर्यायः - 1 तृणैः गुणत्वम् आपन्नैः बध्यन्ते मत्तदन्तिन:।2 संहति: कार्यसाधिका।

  • गुलाबाच्या झाडाला वडाचा पार, आन वासराच्या पाठीवर नांगराचा भार
  • गुलाबाचे काटे, तसे आईचे धपाटे.
  • गुरूची विद्या गुरूस फळली.
  • गुळाचा गणपती गुळाचाच नैवेद्य.
  • गोगल गाय पोटात पाय.

संस्कृतपर्यायः - विषकुम्भ: पयोमुख:

  • गोरागोमटा कपाळ करंटा.

मुळाक्षर घ

  • घर फिरलं की घराचे वासे पण फिरतात.
  • घरोघरी मातीच्या चुली.
  • घरचं झालं थोडं अन् व्याह्यांनी धाडलं घोडं.
  • घर पाहावं बांधून.
  • घरात नाही दाणा तरी मला बाजीराव म्हणा.
  • घर पाहवं बांधून आणि लग्न पहावं करुन.
  • घरची करते देवा देवा आणि बाहेरचीला चोळी शिवा.
  • घर ना दार देवळी बिर्‍हाड.
  • घटका पाणी पिते घड्याळ टोले खाते
  • घेतला वसा टाकू नये.

संस्कृतपर्यायः - प्रारब्धमुत्तमजना न परित्यजन्ति।

  • घोडा मैदान जवळच आहे.
  • घोडं मेलं ओझ्यानं आणि शिंगरू मेलं हेलपाट्यानं
  • घोडे खाई भाडे.
  • घरच्या देवाला उपाशी आणि बाहेरच्याला तुपाशी.

मूळाक्षर च

  • चढेल तो पडेल.
  • चमत्काराशिवाय नमस्कार नाही, पराक्रमावाचून पोवाडा नाही.
  • चार दिवस सासूचे चार दिवस सुनेचे.
  • चार सुगरणी तरी सैपाक अळणी.
  • चिलटांची लढाई आणि नुसती बडाई.
  • चोर सोडून सन्याश्याला फाशी./सुळी.

संस्कृतपर्यायः -चौरापराधे माण्डव्यदण्ड:।

  • चोराच्या उलट्या बोंबा.

संस्कृतपर्यायः - स्वयमशुद्ध: परान् आशङ्कते।

  • चोराला चावला विंचू चोर करेन हुं की चुं
  • चोराच्या मनात चांदणे.
  • चोराच्या हातची लंगोटी.
  • चोरावर मोर.
  • चिंती परा येई घरा.

मुळाक्षर छ

  • छडी लागे छमछम विद्या येई घमघम.

मुळाक्षर ज

  • जंगलात नाही वावर आणि गावात नाही घर.
  • जगाच्या कल्याणा संताची विभुती.
  • जनाची नाही तरी मनाची तरी जरा.
  • जनात बुवा आणि मनात कावा.
  • जन्मा आला हेला, पाणी वाहता मेला.
  • जया अंगी मोठेपणं त्यास यातना कठिण.
  • जलात राहून माशाशी वैर कशाला?
  • जळतं घर भाड्याने कोण घेणार?
  • जळत्या घराचा पोळता वासा
  • जवा येतील चांगली येळ, गाजराच बी व्हतय केळं.
  • जशास तसे.

संस्कृतपर्यायः - 1 अपराधानुरूपो दण्ड:।2 वचनानुरूपं प्रतिवचनम्।3 शठे शाठ्यम्।

  • जशी कामना तशी भावना.
  • जशी देणावळ तशी धुणावळ.
  • जशी नियत तशी बरकत.
  • जसा गुरु तसा चेला.
  • जसा भाव तसा देव.
  • जा‌ईचा डोळा नि आसवांचा मेळा.
  • जातीच्या सुंदराला सर्व काही शोभते.

संस्कृतपर्यायः -किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम्?

  • जामात दशम ग्रह.
  • जातीसाठी खावी माती.
  • जात्यातले रडतात सुपातले हसतात.
  • जात्यावर बसले की ओवी सुचते.
  • जानवे घातल्याने ब्राह्मण होत नाही.
  • जाळाशिवाय नाही कढ अऩ माये शिवाय नाही रड.
  • जावई पाहुणा आला म्हणून रेडा दुध देईल काय?
  • जावई माझा भला आणि लेक बाईलबुध्या झाला.
  • जावयाचं पोर हरामखोर.
  • जावा जावा आणि उभा दावा.
  • जावा जावा हेवा देवा.
  • जिकडे पोळी तिकडे गोंडा घोळी.
  • जिकडे सु‌ई तिकडे दोरा.
  • जिच्या घरी ताक तिचे वरती नाक.
  • जिच्या हाती पाळण्याची दोरी तीच जगाते उध्दारी.
  • जित्याची खोड मेल्याशिवाय जात नाही.

संस्कृतपर्यायः - स्वभावो दुरतिक्रम:।

  • जिथे कमी तिथे आम्ही.
  • जी नाही गोंदणार ती नाही नांदणार.
  • जी खोड बाळ ती जन्मकळा.


  • जुनं ते सोनं नवं ते हवं.
  • जुने ते सोने.
  • जे न देखे रवि ते देखे कवी.

संस्कृतपर्यायः - कवि: द्रष्टा रवे: अपि।

  • जे पिंडी ते ब्रम्हांडी.
  • जे फुकट ते पौष्टीक.
  • जेथे पिकतं तिथे विकतं नाही.
  • जेथें नगाऱ्याची घाई तेथें टिमकी काय जाई
  • जेवान जेवाव पंगतीत अन मरान मागावं उमदीत.
  • जो गुण बाळा तो जन्म काळा.
  • जो नाक धरी, तो पाद करी.
  • जो श्रमी त्याला काय कमी.
  • जोकून खाणार, कुंथुन हागणार.
  • जोवरी पैसा तोवरी बैसा.
  • ज्या गावच्या बोरी त्या गावच्या बाभळी.
  • ज्या गावाला जायचे नाही त्य गावचा रस्ता विचारू नये.
  • ज्याचं करावं भलं तोच म्हणतो आपलचं खर.
  • ज्याचं जळतं त्यालाच कळतं.
  • ज्याचं त्याला आणि गाढव वझ्याला.
  • ज्याचा त्याला चोप नाही आणि शेजाराला झोप नाही.
  • ज्याची खावी भाकरी त्याची करावी चाकरी.
  • ज्याची दळ त्याचे बळ.
  • ज्याचे करावे भले, तो म्हणतो आपलेच खरे.
  • ज्याचे पदरी पाप त्याला मुली आपो‌आप.
  • ज्याच्या हाती ससा तो पारधी.
  • ज्याच्यासाठी लुगडं तेच उघडं.
  • ज्याला आहे भाकरी त्याला कशाला चाकरी.
  • ज्याला नाही अक्कल त्याची घरोघरी नक्कल.
  • ज्याला समजावा कोरड्या पाटीचा तोच निघाला आतल्या गाठीचा.
  • ज्वारी पेरली तर गहू कसा उगवणार?

मुळाक्षर झ

  • झालं गेलं गंगेला मिळालं.
  • झोपून हागणार उठून बघणार
  • झाकली मुठ सव्वा लाखाची

संस्कृतपर्यायः - 1 आत्मच्छिद्रं न प्रकाशयेत्।2 रक्षेद् विवरम् आत्मन:।

मुळाक्षर ट

  • टाकीचे घाव सोसल्याशिवाय देवपण येत नाही.

संस्कृतपर्यायः - हेम्न: संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धि: श्यामिकापि वा।


  • टाळी एका हाताने वाजत नाही.

मुळाक्षर ठ

  • thinak vakho sanchulaneja

मुळाक्षर ड

  • डोळ्यात केर आणि कानात फुंकर.
  • डोंगर पोखरला, उंदीर ऩिघाला.

मुळाक्षर ढ

  • ढवळ्याशेजारी बांधला पवळ्या, वाण नाही पण गुण लागला.
  • ढुंगणाला नाही लंगोटी आणि मला म्हणा दिपुटी.

मुळाक्षर ण

मुळाक्षर त

  • त वरून ताकभात.
  • तळे राखील तो पाणी चाखील.

संस्कृतपर्यायः - रक्षको भक्षयेदेव।

  • तरण्या झाल्या बरण्या आणि म्हातार्‍या झाल्या हरण्या.
  • तवा खातो भाकर चुल्हा भुकेला, पोहरा पितो पाणी रहाट तहानलेला
  • तहान लागल्यावर विहीर खणणे.

संस्कृतपर्यायः - सन्दीप्ते भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यम: कीदृश:?

  • ताकाला जाऊन भांडे लपवू नये.
  • ताकापुरते रामायण.
  • तुपात तळले, साखरेत घोळले तरी कारले कडू ते कडूच.
  • तुझं माझं जमेना अन तुझ्या वाचुन करमेना.
  • तुला न मला घाल कुत्र्याला
  • तेलही गेले, तुपही गेले, हाती आले धुपाटणे.

संस्कृतपर्यायः - अतो भ्रष्ट: ततो भ्रष्ट:।

  • तेलजीचं तेल जळे मशालजीची --ड जळे.
  • तेरड्याचा रंग तिन दिवस.
  • तंटा मिटवायला गेला, गव्हाची कणिक करून आला.
  • तोंड दाबून बुक्क्यांचा मार.

मुळाक्षर थ

  • थांबला तो संपला.
  • थेंबे थेंबे तळे साचे.

संस्कृतपर्यायः - बिन्दुश: पूर्यते सिन्धु:।

मुळाक्षर द

  • दगडापेक्षा वीट मऊ.

संस्कृतपर्यायः - पाषाणादिष्टिका वरा।

  • दाम करी काम.

संस्कृतपर्यायः -1 द्रव्येण सर्वे वशा:।2 सर्वे गुणा: काञ्चनमाश्रयन्ते।

  • दात आहेत तर चणे नाहीत आणि चणे आहेत तर दात नाहीत.


  • दुधाने पोळलेला ताकही फुंकून पितो.
  • दुसर्‍याच्या डोळ्यातलं कुसळ दिसतं पण आपल्या डोळ्यातलं मुसळ दिसत नाही.
  • दुभत्या गायीच्या लाथा गोड.
  • दूरून डोंगर साजरे.
  • दुष्काळात तेरावा महिना.

संस्कृतपर्यायः -गण्डस्य उपरि पिटक:

  • दुःख रेड्याला न डाग पखालीला.
  • दुखणे हत्तीच्या पायाने येते आणि मुंगीच्या पायाने जाते.*
  • दिव्याखाली अंधार.
  • दिसतं तसं नसतं म्हणून जग फसतं.
  • दिवस गेला उटारेटी, चांदण्यात बसली कापूस वेचीत.
  • दिसतं तस नसतं म्हणून तर जग फसतं.
  • दिवस गेला उठारेटी चांदण्याचे पोहे कुटी.
  • दीड दिवसात अन कोल्हं उसात.
  • देवाचं नावं अऩ स्वताच गावं.
  • देणं न घेणं आणि कंदील घेऊन येणं.
  • देह देवळात अन चित्त पायताणात
  • देवाघरचा पवा वाजतो कवा कवा.
  • दे दान सुटे गिऱ्हाण.
  • दे गा हरी पलंगावरी।
  • देखल्या देवा दंडवत.
  • देव तारी, त्याला कोण मारी.

संस्कृतपर्यायः - अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितम्।

  • देवाची करणी आणि नारळात पाणी.
  • देश तसा वेष, राजा तशी प्रजा.

संस्कृतपर्यायः - 1 यथा देशस्तथा वेश:।2 यथा राजा तथा प्रजा।

  • दोन डोळे शेजारी, भेट नाही संसारी.
  • दोघांचे भांडण तिसर्‍याचा लाभ.
  • दैव देते आणि कर्म नेते.
  • दृष्टी आड सृष्टी.

मुळाक्षर ध

  • धरलं तर चावतंय, सोडलं तर पळतंय.

मुळाक्षर न

  • न खाणार्‍या देवाला नैवेद्य.
  • नवर्‍याने मारलं आणि पावसाने झोडपलं तरी तक्रार कुणाकडे करायची?
  • न कर्त्याचा वार शनिवार.
  • नरो वा कुंजरो.
  • नव्याची नवला‌ई.
  • नव्याचे न‌ऊ दिवस.
  • नकटीच्या लग्नाला सतराशे विघ्न.
  • नकटे असावे/व्हावे पण धाकटे असू नये.
  • नळी फुंकली सोनारे, इकडून तिकडे गेले वारे.
  • न लागो पुत्राचा हात पण लागो डोंब्या महाराची लाथ.
  • नको तिथं बोटं घालू नये, घातलेच तर वास घेत बसू नये.
  • नगाऱ्याची घाय तिथे टिमकीचे काय?
  • नमनाला घडाभर तेल.
  • नवरा केला सुखासाठी, पैसा नाही कुकासाठी.
  • नवरा नाही घरी सासरा जांच करी.
  • नवा कावळा शेण खायला शिकला.


  • नाकापेक्षा मोती जड.

संस्कृतपर्यायः -गात्राद् गुरु: अलङ्कार:।

  • नाक नाही धड अन् तपकीर ओढ
  • नाक कापले तरी दोन भोके आहेत.
  • नाकावर पदर अन विशीवर/वेशीवर नजर.
  • नागड्या कडे उघडा गेला आणि हिवाने मेला.
  • नागोबा म्हसोबा पेंश्याला दोन, पंचमी झाल्यावर पुजतयं कोण?
  • नाचता ये‌ईना म्हणे अंगण वाकडे, रांधता/स्वयंपाक ये‌ईना म्हणे ओली लाकडे.
  • नात्याला नाही पारा, निजायला नाही थारा.
  • नाव मोठे लक्षण खोटे.
  • नाव गंगुबा‌ई अऩ तडफडे तहानेने.
  • नांव अन्नपुर्णा, टोपल्यात भाकर उरेना.
  • नांव गंगाबा‌ई, रांजनात पाणी नाही.
  • नांव महीपती, तीळभर जागा नाही हाती.
  • नांव मोठे लक्षण खोटे.
  • नांव सगुणी करणी अवगुणी.
  • नांव सुलोचना आणि डोळ्याला चष्मा.
  • नांव सोनुबाई आणि हाती कथलाचा वाळा
  • नाम असे उदार कर्ण, कवडी देता जा‌ई प्राण.
  • नावडतीचं मीठ अळणी.
  • नाज़ुक नार चाबकाचा मार
  • ना घरचा ना घाटचा.
  • नांदणाऱ्याला पळ म्हणायचे आणि पळणाऱ्याला नांद म्हणायचे.
  • नारो शंकराची घंटा.
  • नालासाठी घोडं.
  • नाव्ह्याचा उकरंडा कितीही उकरला तरी केसच निघणार.
  • नाही चिरा, नाही पणती.
  • नाही निर्मल मन काय करील साबण.


  • निर्लज्याच्या गांडीवर घातला पाला गार लागला अजून घाला.
  • निजुन हागायचं आणि उठुन बघायचं.
  • नेमेचि येतो मग पावसाळा.
  • नेशीण तर पैठणी नाहीतर नागवी बसेन.
  • न्हाणीला बोळा आणि दरवाजा मोकळा.
  • निंदकाचे घर असावे शेजारी.

मुळाक्षर प

  • पदरी पडले आणि पवित्र झाले.

संस्कृतपर्यायः - 1 अङ्गीकृतं सुकृतिन: परिपालयन्ति।2 प्राप्तं प्राप्तमुपासीत।

  • पडतील स्वाती तर पिकतील मोती.
  • पडत्या फळाची आज्ञा.
  • पडलो तरी नाक वर.
  • पहिले पाढे पंच्चावन्न.


  • पाण्यात राहून माशाशी वैर करु नये.
  • पालथ्या घडयावर पाणी.

संस्कृतपर्यायः - अरण्यरुदितं कृतं श्वपुच्छम् अवनामितम्।

  • पाचपन्नास आचारी, वरणामध्ये मीठ भारी.
  • पाचामुखी परमेश्वर.
  • पादा पण नांदा.
  • पाचही बोटं सारखी नसतात.
  • पाटलाचं घोडं महाराला भुषण.
  • पाण्यात राहून माशाशी वैर?णे

संस्कृतपर्यायः - नक्र: स्वस्थानमासाद्य गजेन्द्रमपि कर्षति।

  • पाण्यात म्हैस वर मोल.
  • पाण्यावाचून मासा झोपा घे‌ई केसा, जावे त्याच्या वंशा तेव्हा कळे.
  • पादऱ्याला पावट्याचे निमित्त.
  • पाषाणाला पुरणपोळी, माणसाला शिळीपोळी (शिवीगाळी)
  • पाहुण्याच्या काठीने साप मारणे.

संस्कृतपर्यायः - परस्य दण्डेन अपरस्य ताडनम्।

  • पायावर पाय/पावलावर पाऊल ठेवुन चालणे.
  • पायलीची सामसूम, चिपट्याची धामधूम
  • पी हळद अन् हो गोरी.
  • पुढच्यास ठेच मागचा शहाणा.
  • पुरूषाचे मरण शेती, बायकांचे मरण वेती.
  • पेरावे तसे उगवते.


  • पंकज वर पाण्याचा मोती होतो.
  • पिंडीवर बसला म्हणून विंचवाची गय करुन चालत नाही.
  • प्रथमग्रासे मक्षिकापातः
  • प्रयत्नांती परमेश्वर.
  • प्रयत्ने वाळूचे कण रगडीता, तेलही गळे.


मुळाक्षर फ

मुळाक्षर ब

  • बळी तो कान पिळी

संस्कृतपर्यायः - वीरभोग्या वसुन्धरा

  • बडा घर पोकळ वासा.


  • बारा लुगडी तरी बाई उघडी.
  • बाईल वेडी लेक पिसा, जावई मिळाला तोहि तसा.
  • बाजारात तुरी भट भटणीला मारी.
  • बाप दाखव नाही तर श्राध्दं कर.
  • बाप तसा बेटा, संडास तसा लोटा

संस्कृतपर्यायः - यथा बीजं तथाङ्कुर:।

  • बाबा गेला आणि दशम्याही गेल्या.
  • बाइल गेली अन सोपा केला.
  • बाळाचे पाय पाळ्ण्यात दिसतात.
  • बुडत्याचे पाय खोलात.

संस्कृतपर्यायः - विवेकभ्रष्टानां भवति विनिपात: शतमुख:।

  • बुडत्याला काडीचा आधार.
  • बेशरमाच्या ढुंगणाला फुटले झाड तो म्हणतो मला सावली झाली.
  • बोलण्यात पट्टराघू, कामाला आग लावू.
  • बोलाचीच कढी अऩ बोलाचाच भात.

संस्कृतपर्यायः - वचने का दरिद्रता?

  • बोलेल तो करेल काय? गरजेल तो पडेल काय?
  • बोले तैसा चाले त्याची वंदावी पाऊले.
  • बैल गेला अन् झोपा केला.

संस्कृतपर्यायः - निर्वाणदीपे किमु तैलदानम्?

मुळाक्षर भ

  • भटाला दिली ओसरी भट हात पाय पसरी.
  • भरवशाच्या म्हशीला टोणगा.
  • भित्यापाठी ब्रह्मराक्षस.

संस्कृतपर्यायः - भीतं भापयते विधि:

  • भीक नको पण कुत्रा आवर.
  • भुकेला कोंडा, निजेला धोंडा.
  • भरल्या ब्राह्मणाला दही करकरीत.
  • भुकेच्या तापे करवंदीची कापे.
  • भुकेला पिकलं काय? अऩ हिरवं काय?
  • भले भले गेले गोते खात, झिंझुरटे म्हणे माझी काय वाट?
  • भुरट्याला तुरा, तर पोशिंद्याला धतुरा

मुळाक्षर म

  • मरावे परी कीर्तीरुपे उरावे.
  • मन चिंती ते वैरीही न चिंती.
  • मनी वसे ते स्वप्नी दिसे.
  • मला नं तुला, घाल कुत्र्याला.
  • मला पहा अऩ फुले वहा.
  • महापुरे जेथे झाडे जाती, तेथे लव्हळी वाचती.
  • माकड म्हणतं माझीच लाल.
  • माकडाच्या हातात कोलीथ.
  • माणूस पाहून शब्द टाकावा, अऩ जागा पाहून घाव मारावा.
  • माय मरो पण मावशी उरो.
  • माशीची धाव जखमेवर.
  • मातीचे कुल्ले वाळले कि पडायचेच.
  • मिया मुठभर, दाढी हातभर.
  • मी नाही त्यातली अऩ कडी लावा आतली.
  • मेल्या म्हशीला शेरभर दुध.
  • मेल्यावाचून स्वर्ग दिसत नाही.
  • मेलेलं कोंबडं आगीला भीत नाही.
  • मोडेन पण वाकणार नाही.
  • मोर नाचला म्हणून लांडोराने नाचू नये.

संस्कृतपर्यायः -न देवचरितं चरेत्

  • मोह सुटेना अऩ देव भेटेना.
  • म्हननाऱ्यानं म्हण केली, अऩ जाननाराले अक्कल आली.
  • म्हसोबाला नव्हती बायको अऩ सटवीला नव्हता नवरा.
  • म्हातारीला मेल्याचं दुःख नाही पण काळ सोकावतो.
  • मांडीखाली आरी अन चांभार पोरे मारी

मुळाक्षर य

  • यथा राजा तथा प्रजा.
  • येळला केळं अऩ वनवासाला सिताफळं.
  • येरे माझ्या मागल्या अन कण्या भाकरी चा॑गल्या.

मुळाक्षर र

  • रंग झाला फिका आणि दे‌ईना कुणी मुका.
  • राजा उदार झाला अऩ हाती भोपळा दिला.

संस्कृतपर्यायः -दातृत्वमीदृशं तेषां न गले न च तालुके।

  • राजा तशी प्रजा.
  • राजा बोले अऩ दल चाले.
  • राजाला दिवाळी काय ठा‌ऊक?
  • रात्र थोडी अन् सोंग फार.
  • राव गेले पंत चढले
  • रिकामा न्हावी भिंतीला तुंबड्या लावी.
  • रिकामा सुतार बायकोचे कुल्हे ताशी.
  • रोज मरे त्याला कोण रडे.

संस्कृतपर्यायः - अतिपरिचयादवज्ञा

  • रोज घालतंय शिव्या अन एकादशीला गातंय वव्या

मुळाक्षर ल

  • लग्न बघावे करून अऩ घर पहावे बांधून.
  • लबाडाचे आमंत्रण जेवल्याबिगर खोटे.
  • लहान तोंडी मोठा घास.

संस्कृतपर्यायः - लघुतुण्डे गुरुपिण्ड:

  • लवकर निजे, लवकर उठे, तया ज्ञान, संपत्ती, आरोग्य लाभे.
  • लगा लगा मला बघा.
  • लाखाचे बारा हजार.
  • लाथ मारेन तिथे पाणी काढीन.
  • लेकी बोले सुने लागे.
  • लोका सांगे ब्रम्हज्ञान आपण कोरडे पाषाण.
  • लंकेत सोन्याच्या विटा.

संस्कृतपर्यायः - शून्यालये दीपवत्

मुळाक्षर व

  • वराती मागून घोडे.
  • वळ ऊठला पण संशय फिटला.
  • वळणाचे पाणी वळणाला.
  • वळचणीचे पाणी वळचणीला.

संस्कृतपर्यायः - प्रकृतिं यान्ति भूतानि


  • वाचेल तो वाचेल.
  • वाजे पाउल आपले म्हणे मागून कोण आले.
  • वासरात लंगडी गाय शहाणी.

संस्कृतपर्यायः - निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते।

  • वाळूत मुतलं फेस ना पाणी.
  • वाचाळ सासु, नाठाळ सून.


  • वेळ ना वखत आऩ गाढव चाललय भुकत.
  • विंचवाचे बिऱ्हाड पाठीवर.

मुळाक्षर श

  • शहाण्याला शब्दाचा मार.

संस्कृतपर्यायः - सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः।


  • शिजे पर्यंत दम धरवतो, निवे पर्यंत धरवत नाही.
  • शितावरून भाताची परीक्षा.

संस्कृतपर्यायः - पिण्डेन ब्रह्माण्डपरीक्षणं स्यात्।

  • शिर सलामत तर पगड़ी पचास.
  • शुभ बोल नाऱ्या- मा॑डवाला आग लागली.
  • शेरास सव्वाशेर.
  • शेळी जाते जीवनीशी, खाणारा म्हणतो वातड कशी.
  • शेंडी तुटो की पारंबी तुटो.

संस्कृतपर्यायः - 1 शापादपि शरादपि 2 येन केन प्रकारेण

मुळाक्षर ष

मुळाक्षर स

  • सगळं मुसळ केरात.

संस्कृतपर्यायः - अरण्यरुदितं कृतं श्वपुच्छम् अवनामितम्।

  • सहा महिने नळकांडात घातले तरी कुत्र्याचे शेपूट वाकडे ते वाकडेच.
  • सतरा पुरभय्ये अऩ अठरा चुली.
  • सतरा साडे तरी भागूबाईचे कुल्ले उघडे.
  • सत्या असत्या मन केले ग्वाही

संस्कृतपर्यायः - प्रमाणम् अन्त:करणप्रवृत्तय:

  • सत्तेपुढे शहाणपण चालत नाही

संस्कृतपर्यायः - 1 प्रभुर्विभु: स्यात्।2 प्रभोरिच्छा बलीयसी।

  • सरड्याची धाव कुंपणापर्यंत.
  • साखरेचे खाणार द्याला देव देणार.
  • साठी बुध्दी नाठी.
  • सात सुगरणी, भाजी अळणी.
  • साता उत्तराची कहाणी, पाचा उत्तरी संपूर्ण.
  • साप म्हणू नये धाकला, नवरा म्हणू नये आपला.
  • सासू न सासरा जांच करे तिसरा.
  • सासू नाही घरी, नणंद जाच करी.
  • सासू मेली ठीक झाले, घरदार हाती आले.
  • सासू सांगे सुने बोध, आपण पी ऊन ऊन दुध.
  • सासू सुनेची भांडणं, सगळ्या गावाला आमंत्रणं.


  • सु‌ईण आहे, तो बाळंत हो‌ऊन घ्यावे.
  • सुसरबा‌ई, तुझी पाठ म‌ऊ.
  • सुख जवां एवढे दु:ख पर्वताएवढे.
  • सोन्याहून पिवळे.
  • स्वामी तिन्ही जगाचा आ‌ईविना भिकारी.
  • सुंभ जळाला तरी पीळ गेला नाही.

संस्कृतपर्यायः - स्वभावो दुरतिक्रम:।

  • सुंठेवाचून खोकला गेला.

मुळाक्षर ह

  • हलवायाच्या घरावर तुळशीपत्र.
  • हत्ती गेला आणि शेपूट राहिलं.
  • हा सूर्य हा जयद्रथ.
  • हात काढणे
  • हात फिरे तिथे लक्ष्मी वसे.
  • हातचे सोडून पळत्याच्या मागे.

संस्कृतपर्यायः - श्व: मयूराद् अद्य कपोतो वर:।

  • हाताची पाची बोटे सारखी नसतात.

संस्कृतपर्यायः - पिण्डे पिण्डे मतिर्भिन्ना

  • हातच्या कंकणाला आरसा कशाला?

संस्कृतपर्यायः - प्रत्यक्षदृष्टे न तु मानमन्यत्

  • हात दाखवून अवलक्षण कशाला?
  • हौस राजाची अन नांदणुक कैकाड्याची.

मुळाक्षर ळ

मुळाक्षर क्ष

मुळाक्षर ज्ञ

हे सुद्धा पहा

काजव्याकडून सुर्याची समीक्षा